Rosną bujne tarniny i głogi
Jeżyn całun ściele się sprężysty
Leży tutaj wrogie sobie wojsko
Pobratane rozejmem wieczystym
Pierwsza zwrotka wiersza „Wojenne cmentarze w Fajsławicach”,
Autor: Zofia Iskra, publikacja w: „Pamięć dla pokoju – Cmentarze
I Wojny Światowej w Gminie Fajsławice, województwo Lubelskie”,
Adam Polski, Towarzystwo Przyjaciół Fajsławic – 1996 r.
Wietrznym i chmurnym (+2 oC z zapowiedzią oziębienia) przedpołudniem, w środę 17.03.2021 r. kilkuosobowa grupa z Koła Terenowego PTTK „Ziemia Janowska” odwiedziła (rowerami i samochodem) Cmentarz Wojenny I Wojny Światowej dziś zwany też „Austriackim”.
Cmentarz położony jest w Białej II, w tzw. Dolince Śmierci, w części dawnego Cmentarza Parafialnego i posiada status zabytku prawem chronionego (Nr 465/92). Spoczywa tu ok.1000 poległych w Bitwie Godziszowskiej, będącej częścią I Bitwy Kraśnickiej (23 – 25 sierpnia 1914 r.) pomiędzy wojskami Austro – Węgier i Rosji.
Warto powtórzyć, że o identyfikację poległych i pochówek na cmentarzach w różnym stopniu dbały strony konfliktu: Niemcy, Austro - Węgry, Rosja. Na większości trenów działań wojennych (głównie Galicja Zachodnia) prace zakończono jeszcze w czasie I Wojny Światowej i w okresie międzywojennym. Wtedy też wydawano odpowiednie akty prawne, regulujące sprawy pochówków. W Polsce była to (obowiązująca nadal) Ustawa z dnia 28 marca 1933 r. o grobach i cmentarzach wojennych (Dz. U. 1933 Nr 39 poz. 31), teraz jest to t.j. Dz. U. z 2018 r. poz. 2337.
Według literatury na cmentarzu są prochy żołnierzy Austro – Węgierskich i Rosyjskich. Natomiast wśród okolicznych mieszkańców zachował się przekaz, że część poległych pogrzebano pod drogą przy cmentarzu. Mieszkająca w pobliżu i obecna na wyprawie Kol. Janina z opowieści swojego Taty zna tamte wydarzenia: „wtedy Austriacy nacierali od Janowa a Rosjanie od Mozyrowa (wąwóz na aktualnych mapach nazwany Wąsowiec). Poległych Austriaków grzebano na dawnym Cmentarzu Parafialnym w zbiorowych, wielopoziomowych mogiłach i w 2 kopcach a Rosjan tam gdzie zginęli - w polu”.
Teraz substancja zabytkowego cmentarza jest ubożuchna: całkowity brak oznakowania w terenie (drogowskaz, tablica), brak ogrodzenia a jedynie częściowe obwałowanie, brak nagrobków, okazjonalne koszenie traw i wycinka chaszczy. Jedynym znakiem jest usytuowany pośrodku krzyż i tablica z 1993 r. Tablica jest prawdopodobnie pamiątką zamiaru uporządkowania terenu, bowiem jak wspomniała Kol. Janina: „w 1993 r. była zagraniczna delegacja z miejscowymi władzami i rozmawiali też za mną o budowie pamiątkowego cmentarza wojennego.”
Ideę i praktykę odnowy cmentarzy wojennych wyjaśnił mgr Adam Polski, Prezes Towarzystwa Przyjaciół Fajsławic w swym cennym opracowaniu z 1996 r. „Pamięć dla pokoju – Cmentarze I Wojny Światowej w Gminie Fajsławice, województwo Lubelskie”. W przedmowie napisał: „Cmentarze wojenne okresu I wojny światowej to miejsca wartościowe nie tylko ze względów historycznych, ale także kulturowych, architektonicznych, krajobrazowych. Również aspekt humanitarny wymaga troski o groby zmarłych niezależnie od narodowości czy wyznawanej religii”.
Aktualną praktyką poprawy upamiętnienia jest podejmowanie się prac porządkowych przez lokalne społeczności. Na przykład, dzięki współpracy Lubelskich leśników z Austriackim Czarnym Krzyżem w 2017 r. w Kamieniu Kolonii (gmina Łaziska, powiat Opole Lubelskie) otwarto po renowacji cmentarz wojenny I Wojny Światowej.
Niestety, wiele bezimiennych mogił, tak jak te na Cmentarzu Bialskim, czeka nadal na swój czas w historii….
Choć pogoda niezbyt nastrajała uczestników wyprawy do kontemplacji okolicy na przedwiośniu, to w drodze powrotnej zwrócono uwagę na zalegające jeszcze płaty śniegu w dawnej kopalni kamienia, na starannie zaorane pola, na świergot pracowitych skowronków, na kwitnące okazałe bazie, na stertę obornika i donośne pianie koguta przy Księżej Wsi (teraz ul. Kamienna).
Rajd zakończono w zacisznym Domu Nauczyciela, racząc się gorącą kawą i herbatą oraz słuchając wojennych opowieści …..
Rajd i spotkanie odbyły się zgodnie z zasadami sanitarnymi stanu korona wirusa.
Antoni Sydor – Przewodnik Turystyczny PTTK, Instruktor Turystyki Kwalifikowanej - Rowerowej.
foto: Zuzanna Skoczyńska, Janina Słapczyńska, Antoni Sydor (2013 r.)
scan.: Antoni Sydor – okładka książki Adam Polski, „Pamięć dla pokoju – Cmentarze I Wojny Światowej w Gminie Fajsławice, województwo Lubelskie”, wyd. Towarzystwo Przyjaciół Fajsławic, 1996 r.
Janów Lubelski, 18.03.2021 r.