Dodaj
Powstanie Listopadowe (1830 – 1831 r.), jedne z najbardziej znaczących w walkach o Niepodległość Polski, zapisało się również w historii naszego Janowa lubelskiego będącego ówcześnie siedzibą władz Obwodu Zamojskiego.
Niewielkie Królestwo Polskie od momentu swego powstania (powierzchnia ok. 130 tys. km2, ludność ok. 3 mln.) było całkowicie zależne od sąsiada - potężnej Rosji (powierzchnia ok. 24 mln km2, ludność ok. 100 mln?). Wszelkie nadzieje Polaków związane z liberalną Konstytucją nadaną po Kongresie Wiedeńskim (1815 r.) przez Cara - od początku były niweczone. Powszechna, otwarta wrogość do Rosji była skutkiem niespełnionych obietnic połączenia z ziemiami wchłoniętymi w wyniku zaborów a także narastającego ucisku podatkowego i represji wobec Polaków.
Bezpośrednią przyczyną wybuchu Powstania było czynienie przygotowań przez Rosję do użycia armii Królestwa Polskiego przeciw rewolucjom Francuskiej i Belgijskiej oraz wykrycie sprzysiężenia Piotra Wysockiego. Walki rozpoczęły się w nocy 29 listopada 1830 r. atakiem podchorążych na Belweder, będący siedzibą Namiestnika – ale zamach (porwanie lub zabicie) się nie udał. Generałowie, wyżsi oficerowie, arystokracja, zamożni mieszczanie nie poparli tej akcji. Nie wyłoniono wyrazistego wodza i nie sformułowano programu społecznego. Po okresie dyktatury Sejm uznał Powstanie za narodowe a 25 stycznia 1831 r. zdetronizował Cara Mikołaja I Romanowa a władzę wykonawczą powierzył 5 – cio osobowemu Rządowi Narodowemu. Pomimo wsparcia Polskich korpusów wojskowych, czynione próby powstańcze na Litwie, Białorusi, Ukrainie i Wołyniu zakończyły się niepowodzeniem. Zawiodły też starania dyplomatyczne, zabiegające o neutralność Prus, przychylność Austrii czy uznanie Polski przez Francję i Anglię.
Dotychczasowe działania powstańcze zmieniły się w regularną wojnę Polsko – Rosyjską gdy 05/06 lutego 1831 r. wojska rosyjskie wkroczyły na teren Królestwa. Początkowe, lutowe starcia zbrojne kończyły się sukcesami ale liczne kolejne bitwy, już od maja kończyły się też klęską. Wiele wypraw i bitew było źle lub bez przekonania dowodzonych – co nie rokowało sukcesu całemu Powstaniu.
Dużą rolę militarną spełniły największe ówcześnie twierdze: Modlin i Zamość. Obie wiązały znaczne siły Rosyjskie i podtrzymywały na duchu powstańców w całym kraju. Pomimo tych niewątpliwych atutów i często wyrównanej walki ostateczną przewagę uzyskała jednak Rosja a jej wojska konsekwentnie zmierzały ku Warszawie. Nie zdołano skoncentrować rozproszonego wojska do obrony stolicy, która po bohaterskiej obronie padła, kapitulując 7/8 września. Część wojska w terenie posuwała się do granicy z Prusami w Brodnicy, którą 5 października przekroczyło 20 000 wojska oraz cywilni uczestnicy Powstania. Ci, oraz kolejni uchodźcy utworzyli tzw. Wielką Emigrację. W tym czasie twierdze broniły się nadal, ale z czasem odcięte oblężeniem od zaplecza, pod wpływem wiadomości o kapitulacji Warszawy i one musiały zakończyć walkę. Tak też 9 października skapitulował Modlin a Zamość zgodził się na układ kapitulacyjny dopiero w dniu 21 (22) października 1831 r.
Następstwem klęski Powstania była wysoka kontrybucja, bariera celna na granicy, ograniczenie autonomii Królestwa Polskiego. Wobec uczestników Powstania zastosowano zsyłki na Syberię i konfiskaty majątków. Należy też wspomnieć, że w wydźwięku Europejskim Powstanie zapobiegło interwencji Rosyjskiej w postępowej Belgii i Francji, gdzie wychodźców z Polski witano jako szermierzy wolności.
Województwo Lubelskie.
Na obszarze Województwa Lubelskiego Rząd Narodowy oparł swe zamierzenia militarne głównie na potencjale Twierdzy Zamość. Natomiast w jednostkach terytorialnych niższego rzędu - obwodach (Lubelskim, Krasnostawskim, Hrubieszowskim i Zamojskim) miały zostać zorganizowane oddziały Straży Bezpieczeństwa. Liczący około 14 tys. mieszkańców Lublin był siedzibą działających od 1815 r. władz: Rady Obywatelskiej Województwa Lubelskiego, Komisji Województwa Lubelskiego. Rada składała się w przeważającej części ze szlachty (posiadaczy) z przypisanymi zadaniami: wyboru sędziów, układania list kandydatów na urzędy oraz ogólnie sformułowaną dbałością o dobro województwa. Komisja z Prezesem Ignacym Lubowieckim była wykonawczą władzą administracyjną a w jej skład wchodzili również Komisarze Obwodów – jako Komisarze Delegowani.
Przekroczeniem rzeki granicznej z Ziemiami Zabranymi – Bugu w dniu 06 lutego 1831 r. rozpoczęła się wojna a już wieczorem 8 lutego V korpus rezerwowy gen. Cypriana Kreutza zajął Lublin. Gen. Kreutz szybko zorganizował administrację wojewódzką a Prezesem nowego (zaborczego) składu Komisji Wojewódzkiej mianował Antoniego Rostworowskiego.
Ewakuacja w dniu 7 lutego władz wojewódzkich i obwodowych, urzędów skarbowych, celnych i pocztowych spowodowała całkowitą dezorganizację obszaru województwa. Pozbawiona opieki administracji i dowódców Straż Bezpieczeństwa nie odegrała zakładanej roli przy wkraczaniu wojsk Rosyjskich.
W dniu 9 lutego do Radomia przybyła Komisja Wojewódzka gdzie nastąpiła reorganizacja – członkowie Komisji Wojewódzkiej - Komisarze Delegowani Obwodów mieli wrócić za Wisłę w celu zebrania Straży Bezpieczeństwa dla podjęcia działań zbrojnych. Wobec opanowania przez Rosjan północnej części województwa Prezes Lubowiecki wyruszył z większością urzędników (oprócz skarbowych i kasowych) na południe województwa, do naszego Janowa Ordynackiego – siedziby władz Obwodu Zamojskiego ale w drodze (14 lutego) otrzymał dymisję ze stanowiska.
Nowy Prezes (Powstańczej) Komisji Wojewódzkiej Kajetan Morozewicz przybył z Warszawy do Radomia 14 lutego a wobec zagrożenia zbliżającymi się wojskami Rosyjskimi urzędnicy z aktami i kasami 18 lutego przenieśli się do Kielc, gdzie nastąpiła kolejna reorganizacja Komisji.
Tymczasem na polu wojny działania korpusu gen. Dwernickiego a później gen. Chrzanowskiego powodowały uwalnianie i zajmowanie północnej części województwa i Lublina. Powodowało to kolejne powroty i ewakuacje Komisji Wojewódzkiej (powstańczej i zaborczej).
Ostatecznie (23 czerwca) do Lublina znów weszli Rosjanie a pod wojskowym kierownictwem działała zaborcza Komisja Wojewódzka. Poza Lublinem (w północnej części województwa) nie zorganizowano już administracji terenowej, tam decydującymi byli dowódcy stacjonujących oddziałów wojskowych, którym podlegała administracja lokalna – Burmistrzowie i Wójtowie. Stan ten pozostał do ostatecznej klęski Powstania w październiku 1831 r.
Obwód Zamojski.
Od 1820 r., po decyzji Rządu Królestwa Polskiego o rozbudowie Twierdzy Zamojskiej i wykupie miasta – stolicy Ordynacji Zamojskiej, znaczenie Janowa wzrosło, bowiem z uwagi na centralne położenie, dobrze urządzoną zabudowę i odpowiednie zaludnienie (2 562 osób w 1807 r. a 3 199 osób w 1827 r.) ulokowano tu siedzibę Władz Obwodu Zamojskiego.
Pierwszym Komisarzem Delegowanym Obwodu Zamojskiego z siedzibą w Janowie Ordynackim został Ignacy Wolanowski a od 11 stycznia 1831 r. Jakub Wyrozębski.
Wraz z przybyciem 15 lutego odwołanego Prezesa Komisji Wojewódzkiej Ignacego Lubowieckiego z urzędnikami, nasz Janów stał się centrum Powstania w Województwie Lubelskim. Mimo otrzymanej dymisji Prezes Lubowiecki starał się organizować działalność wolnych od Rosjan Obwodów: Zamojskiego i Hrubieszowskiego. W dniu 17 lutego zwrócił się do Komendanta Twierdzy Zamość płk. Jana Krysińskiego o wyznaczenie dwóch dowódców „małej wojny” z grupą podoficerów i doświadczonych żołnierzy. Główna siła zgromadzona w dniu 18 lutego pod Janowem - Straż Bezpieczeństwa w ilości 3 204 ludzi była zebrana z miast: Józefowa Ordynackiego, Zaklikowa i Biłgoraja oraz z gmin: Zdziechowic, Krzemienia i Aleksandrowa. Byli uzbrojeni w kosy i piki a tylko nieliczni ze służby leśnej posiadali strzelby. W tej sytuacji odwołany Prezes Lubowiecki (dopiero 5 marca zdał swą funkcję) zażądał od Komendanta Krysińskiego wzmocnienia wojskiem a wobec braku oficerów mianował tysiączników spośród urzędników Komisji.
W dniu 20 lutego z Zamościa do Janowa Ordynackiego przybył mjr. Samuel Różycki z dwoma podoficerami, mianowany dowódcą „małej wojny” w Obwodzie Zamojskim. Po wzmacniającym postawę patriotyczną przemówieniu Prezesa Lubowieckiego całość Straży w sile ok. 2 000 ludzi podzielono na 4 oddziały. Następnie w kierunku na Goraj – Wierzchowiska najpierw wyruszyły oddziały tysiączników Tadeusza Kopcia i Onufrego Wścieklicy. Pozostałe 2 oddziały zatrzymano w Janowie, oczekując na zapowiedziane wzmocnienie przez regularną kompanię piechoty por. Józefa Wincentego Giedroycia z Twierdzy Zamość. Po jego przybyciu do Janowa, już 24 lutego mjr Różycki wymaszerował z tą grupą w ślad za pierwszym rzutem.
Tymczasem na wieść o pierwszych ruchach Powstańców naprzeciw nim wyszły stacjonujące w Krasnymstawie siły Rosyjskie gen. Kawera. W zorganizowanym składzie: 6 szwadronów kawalerii, 3 sotnie Kozaków i 4 działa poruszali się trasą: Tarnogóra, Żółkiewka, Wysokie, Turobin, Goraj, Frampol, Janów. W dniu 25 lutego 1831 r., pod Turobinem nastąpiło krótkie starcie zakończone rozproszeniem oddziałów Kopcia i Wścieklicy. Na wieść o klęsce mjr. Różycki powstrzymał dalsze działania i pośpiesznie wycofał się w Lasy Janowskie. Rosjanie z marszu opanowali Janów, przerywając tak ważną komunikację Twierdzy Zamojskiej z województwami lewobrzeżnymi Wisły przez Zawichost, w tym z Warszawą i Kielcami.
W celu przywrócenia połączenia z Zawichostem, w dniu 26 lutego 1831 r. z Twierdzy Zamojskiej do Janowa został wyprawiony liczący 400 żołnierzy oddział mjr. Dominika Bulewskiego: batalion piechoty, dwa plutony saperów, pluton konny „Krakusów zamojskich” i 2 działa. Odsiecz podążała trasą z Zamościa przez Szczebrzeszyn, Frampol. Pod Janów Powstańcy sprawnie podeszli jeszcze tego samego dnia w nocy. Ostrzeżeni Rosjanie nie przyjęli walki i w nieładzie wycofali się z miasta a oddział mjr. Bulewskiego zajął Janów nie ponosząc żadnych strat. To wpłynęło na bezpieczeństwo licznej grupy rozproszonych pod Turobinem Powstańców. Po tej akcji Powstańcy wrócili do Twierdzy, zostawiając w mieście mały oddział saperów por. Józefa Wincentego Giedroycia.
Gdy nowy Prezes Komisji Wojewódzkiej Kajetan Morozewicz z częścią urzędników 11 marca opuścił Lublin i udał się w kierunku Zamościa, to najpierw przybył do naszego Janowa. Stąd wydał polecenie do Kielc a następnie przeniósł działalność Komisji do Zwierzyńca a później kolejno do Tarnogrodu i Zamościa.
Natomiast na polu wojny działania korpusu gen. Dwernickiego, gen. Chrzanowskiego, oddziałów stacjonujących w Twierdzy Zamość i Straży Bezpieczeństwa powodowały stały opór przed kolejnymi korpusami Rosyjskimi.
5 czerwca kpt. Giedroyć z 70 ludźmi wyruszył z Janowa Ordynackiego na akcję okrężną: w Turobinie zaczął pobór podatków, w Żółkiewce rozbił pułk Kozacki i sprawnie wrócił do Janowa.
Nie powiodła się inicjatywa Rządu o powołaniu pospolitego ruszenia w całym kraju a w terenie funkcjonował jeszcze tylko Komisarz Jakub Wyrozębski w Janowie.
Gdy 20 czerwca 1831 r. korpus gen. Chrzanowskiego wyszedł z Twierdzy udając się do Lublina i od razu aż za Wisłę, Rosjanie po raz kolejny zajęli Janów.
Wolna część Powiatu Tarnogrodzkiego obejmowała już w większości dobra Ordynacji Zamojskiej. Jednak tam wszelkie starania władz cywilnych i administracji w naborze pospolitego ruszenia były utrudnione nie tyle przez aktywność Rosjan co przez obojętność dzierżawców i ludność chłopską Ordynacji, która wtedy „wpadała w popłoch”. Ponieważ był to okres żniw a władzom zależało na zbiorach, dlatego pobór do wojska i realizację dostaw odłożono na czas po żniwach.
Tymczasem oddział por. Świeszewskiego zmusił posterunek kozacki stacjonujący w Janowie do ucieczki. W drodze powrotnej Powstańcy ruszyli do pobliskiego Chrzanowa i Goraja, również wypierając stamtąd Kozaków. Było to ostatnie działanie zbrojne Powstańców w tej okolicy i w samym Janowie.
Komisarz Obwodu Jakub Wyrozębski przebywał w Janowie do 25 lipca 1831 r. a następnie wycofał się przed wojskami Rosyjskimi na lewy brzeg Wisły. Tam też udał się w początku sierpnia kpt. Giedroyć ze swoim półbatalionem strzelców lubelskich.
Natomiast w sierpniu działania Komisji Wojewódzkiej urzędującej w Zamościu stawały się problematyczne. Urzędnicy byli nieopłacani i niektórzy wstępowali do wojska a inni do oddziałów partyzanckich. Załatwiali sprawy urzędowe stosownie do obszaru dostępnego od panowania Rosjan, w końcu tylko w samym Zamościu.
W sytuacji powszechnej ewakuacji uczestników Powstania, w dniu 7 września 1831 r. do Janowa Ordynackiego przedarł się niezidentyfikowany oddział Powstańczy. Na 2 dni rozłożył się obozem pod miastem a żywność dla wojska, furaż dla koni i materiały opatrunkowe dostarczył Burmistrz miasta Kolbiński.
Do kapitulacji Twierdzy Zamojskiej w dniu 22 października 1831 r. pozostał tam Prezes Komisji Wojewódzkiej Kajetan Morozewicz, Zastępca Pomorski, sekretarz Zarański i kilku urzędników. W ten sposób Komisja Województwa Lubelskiego przestała działać jako ostatnia władza cywilna Powstańcza w kraju - Powstanie Listopadowe upadło.
Bibliografia:
Jacek Feduszka, Zamość w Powstaniu Listopadowym 1830 – 1831, Muzeum Zamojskie, 2019 r.
Tadeusz Mencel, Działalność władz cywilnych województwa lubelskiego w okresie powstania listopadowego, Rocznik Lubelski 5 , 1962 r.
Tomasz Osiński, Komisarze obwodu (naczelnicy powiatu) zamojskiego w latach 1816 – 1866, Rocznik Lubelski 35, 2009 r.
Dariusz Taźbirek, Janów Ordynacki w czasie powstania listopadowego 1830 – 1831 r.. w: Janów i Janowiacy w kręgu polityki, gospodarki, prawa, kultury i religii. Materiały z sesji naukowej – 23 czerwca 2010 r., Muzeum Regionalne w Janowie Lubelskim, Janów Lubelski 2011 r.
Antoni Sydor, Charakterystyka ustrojowo – społeczna miast Ordynacji Zamojskiej do końca epoki rozbiorowej, praca magisterska, Zakład Historii Państwa i Prawa UMCS w Lublinie, 1990 r.
Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, Tom 5, Warszawa, 1996 r.
Encyklopedia szkolna – Historia, Wydawnictwa szkolne i pedagogiczne, Warszawa, 1995 r.
Wikipedia.pl
Rycina - scan. Antoni Sydor – z „Dzieje Powstania Listopadowego 1830 – 1831”, napisał August Sokołowski, Kraków – 1907 r., nakł. Franciszka Bondego, Wiedeń
Antoni Sydor - Janów Lubelski, 22.02.2021 r.
Dodaj
